Συμβουλές προς ηγεμόνες
Ένα από τα πιο γνωστά αναγνώσματα του 16ου αιώνα είναι το «Ο Ηγεμώνας» του φλωρεντίνου Νικολό Μακιαβέλλι, το οποίο απευθύνεται στον Λαυρέντιο των Μεδίκων τον Μεγαλοπρεπή και περιέχει συμβουλές σε θέματα ηγεσίας και διοίκησης. Το εγχειρίδιο αυτό. που γράφτηκε το 1513, είναι απλό στην γλώσσα του και κυνικό, αφού περιγράφει, χωρίς προσχήματα, ηθικούς προβληματισμούς ή ευαισθησίες, τεχνικές με τις οποίες ένας ηγεμόνας θα μπορέσει να κρατηθεί στην εξουσία. Ένα παρόμοιο αλλά λιγότερο γνωστό σύγγραμα με την ονομασία «Ο Ηγεμών» γράφτηκε το 861 από τον πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Φώτιο. Στην ουσία πρόκειται για μια επιστολή του Φώτιου προς τον εκχριστιανισμένο ηγεμόνα της Βουλγαρίας Βόρι-Μιχαήλ, επίσης με συμβουλές ηγεσίας και διοίκησης.
Παραθέτουμε στην συνέχεια ένα μικρό απόσπασμα από τον ηγεμόνα του Φωτίου:
«Μη βιάζεσαι να κάνεις φίλους, αλλά, αφού τους κάνεις, διατήρησε με κάθε τρόπο τη φιλία, σηκώνοντας κάθε βάρος του πλησίον σου, εκτός αν υπάρχει κίνδυνος να προξενήσει κακό στην ψυχή σου...Εκείνους να κάνεις φίλους σου, οι οποίοι διατήρησαν τη φιλία τους με άλλους αγνή σε όλες τις περιστάσεις και δεν κοίταξαν με ζηλοφθονία τους φίλους τους, όταν αυτοί ευημερούσαν, ούτε αδιαφόρησαν, όταν οι φίλοι τους έπεσαν σε δυστυχία....Μη ζητάςαπό τους φίλους να ακούς ό,τι σε ευχαριστεί, αλλά την αλήθεια. Διότι, αν πρέπει να δεχτούμε ότι οι εχθροί, από τη μία μεριά, δεν λένε την αλήθεια, και αν από τους φίλους, από την άλλη, χαθεί η αρετή της φιλαλήθειας, και επιζητούν κι αυτοί να λένε μόνο τα ευχάριστα, τότε από που αλλού θα μάθουμε την αλήθεια και θα μετανιώσουμε για όσα απρεπώς μερικές φορές είπαμε και κάναμε;»
Αν και τα δύο συγγράματα περιέχουν συμβουλές προς ηγεμόνες, από τη μία, ο Φώτιος επικεντρώνει κυρίως στον εσωτερικό κόσμο και το ήθος του ηγεμόνα ενώ, από την άλλη, ο Μιακιαβέλλι στην σωστή αξιολόγηση περιστάσεων και ευκαιριών και την επιλογή των καταλληλότερων ενεργειών ώστε να κατακτηθεί και διατηρηθεί η εξουσία. Ενώ ο Φώτιος δίνει έμφαση στην αρετή της φρόνησης και της ταπεινοφροσύνης, ο Μακιαβέλλι ακολουθεί έναν πολιτικό ρεαλισμό θεωρώντας ότι πολλές φορές ο ηγεμόνας θα πρέπει να απορρίψει τις χριστιανικές αξίες για να κερδίσει το παιχνίδι ισχύος. Η διαφορετικότητα των δύο προσεγγίσεων δεν είναι τυχαία αλλά μάλλον αντιπροσωπευτική των θεολογικών αντιλήψεων χριστιανισμού και καθολικισμού, αντίστοιχα.
